Есепті шешу–бұл есепте берілген айқын және жанама сандармен, шамалармен, олардың арасындағы қатыстармен логикалық дұрыс тізбектелген амалдар мен операциялар арқылы есептің талабын орындау. Есептің шешімін табуға кез келген қадамды жасау үшін есепті шығарушы субъект-шартта берілген қатынастарды дұрыс ұға білуі, есепті шығару процесінің ішкі заңдылықтарын, оның бастапқы күйден есеп мақсаты талап ететін ақырғы күйге түрлену заңдылығын аша білуі тиіс.Есепті шешу процесі бірнеше іс-әрекетті орындауды талап етеді, атап айтқанда: ой елегінен өткізе және саналы қабылдай отырып есеп мәтінін түсініп, жүгіртіп (тез) оқу, есептің шарты мен сұрағын, белгілі және белгісіз шамаларды ажырату; берілген және ізделінді шамалардың арасындағы байланысты тағайындау, яғни есепке талдау жүргізу (оның мазмұнын талдау); соның барысында есепті шешу үшін ретімен орындалатын арифметикалық амалдарды (немесе амалды) анықтау немесе құрылатын теңдеудің құрамына енетін өрнектерді (санды немесе бір әріпті) айқындау, сол сияқты есепті шешу тәсілін (арифметикалық және алгебралық) және әдісін (тиімдірек немесе әртүрлі) таңдау, есептің шешуін және жауабын, қабылданатын түрлердің (формалардың) бірін пайдаланып жазу; есеп шешуін тексеру.
Есепті шешу процесінің мынандай міндетті кезеңдері болуы тиіс:
1. Есеп мәтінін оқу (нәтиже-есеп мазмұнын қабылдау және талдау, негізгі мақсаты- есепте баяндалған жағдаятты жалпы түрде түсіну, есеп шартын, талабын түсіну).
2. Есеп шешуін іздестіру (нәтиже-есепті шешудің жоспарын құру, негізгі мақсаты- есеп мазмұнында баяндалған қандай-да нақты қатынасқа немесе жағдаятқа сәйкес келетін, яғни есеп мәтініндегі сұраққа жауап беру үшін орындалатын арифметикалық амалдардың рет-тәртібін, есепті шешудің әдіс-тәсілдерін негіздеу).
3. Шешу жоспарын жүзеге асыру (нәтижесі-ауызша немесе жазбаша түрде құрылған жоспарды орындау, яғни есептің шешуін жазу, негізгі мақсаты-есеп сұрағына жауап алу, яғни есеп талабының орындалғаны жайлы қорытынды жасау).
4. Табылған шешімді тексеру және қате болса, оны түзету, жауабын жазу (нәтижесі- есеп жауабын бөліп көрсету, негізгі мақсаты-есептің талабының орындалғаны, яғни есептің сұрағына жауап алынғаны жайлы түпкілікті қорытынды жасау).
Тексеру — есеп шешімінің қорытынды кезеңі, оның нәтижесінде орындалған шешімнің дұрыс немесе қате екендігі анықталады.Тексеру кезінде жүргізілген ой қорыту немесе практикалық амалдардың негізінде «Есеп дұрыс (не қате) шығарылды, себебі…» түріндегі тұжырым жасалуы керек. Есептің дұрыс немесе қате шығарылғанын анықтауға көмектесетін бірнеше тәсілдер белгілі:
1) Байқап көру немесе болжау.
Бұл тәсілдің мәні шешімнің нәтижесінің дұрыстығын қандайда бір дәлдікпен болжау.
2) Шыққан нәтиже мен есептің шартын салыстырып байқап көру.
Бұл тәсілдің мәні мынада: шыққан нәтижені (жауапты) есептің мәтініне енгізіп, ой қорыту арқылы қарама-қайшылық туындамай ма, соны анықтау.
3) Есепті түрлі тәсілдермен шешу. Есепті бір тәсілмен шешіп, қандай да нәтиже аламыз. Егер есепті басқа тәсілмен шешсек, онда да осы нәтижені аламыз.
Бұдан есеп дұрыс шешілгені жайлы қорытынды жасаймыз.
Нұрболат ҚҰМАНБАЙ,
«Қ.Дәрімбаев атындағы №41 жалпы білім беретін мектеп» математика пәні мұғалімі.